Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như?
Nỗi băn khoăn ấy của Nguyễn Du làm chúng ta không thể nào quên được cuộc đời và tấm lòng của ông. Cho đến muôn đời sau tên tuổi Nguyễn Du vẫn sống mãi với nhân loại. Ta quên sao được một con người có tấm lòng nhân hậu bao la, thông cảm sâu sắc với những kiếp người lầm than. Tác phẩm Đoạn trường tân thanh vẫn chói người trong nền văn học nước nhà. Câu thơ:
Trải qua một cuộc bể dâu
Những điều trông thấy mà đau đớn lòng
Dường như mang ý nghĩa và nội dung của nhan đề cũng như của truyện thơ Nôm Tố Như.
Cuộc bể dâu và những điều trông thấy mà đau đớn lòng ấy có nghĩa gì? Vì sao Nguyễn Du lại viết như thế? Điều đó được tác giả thể hiện rất rõ qua tác phẩm cùng như cuộc đời mình.
Hình ảnh bể dâu trong câu thơ được nhà thơ lấy ý từ câu chữ Hán: Thương hải biến vi tang điền (Bể xanh hoá thành ruộng dâu). Đó chính là hình ảnh của sự thay đổi, sự biến chuyển nhanh chóng ngay trước mắt ta. Hình ảnh ruộng dâu xanh ngắt mới hiện ra trước mắt mà lại biến thành biển nước bao la. Phải chẳng đây là ảo giác? Cuộc bể dâu mà Nguyễn Du trải qua đây không phải là ảo giác mà là sự thực rành rành trước mắt. Đó là hình ảnh của xã hội với sự thay đổi nhanh chóng không thể ngờ của nó mà Nguyễn Du đã chứng kiến. Chính vì thế, nhưng điều trông thấy đã làm cho nhà thơ đau đớn lòng. Tâm can tác giả quặn thắt, đau xót vô cùng trước những hình ảnh diễn ra hằng ngày, hằng giờ. Nhà thơ chua xót và thông cảm với những kiếp người cơ cực trong xã hội bấy giờ.
Nguyễn Du đã trông thấy những gì? Đó là cả một bức tranh chân thực về xã hội loạn lạc thời phong kiến với cảnh ăn chơi sa đoạ của vua quan và cảnh nghèo khổ của nhân dân.
Quả thật, đây chính là cuộc bể dâu mà nhà thơ đã trải qua. Xã hội ngày xưa với vua là đấng tối cao đầy quyền lực giờ đây thay bằng thế lực của đồng tiền. Đồng tiền ngự trị lên trên tất cả. Trong Truyện Kiều, điều này hiện ra rất rõ. Khi gia đình Kiều mắc oan thì:
Có ba trăm lạng việc này mới xong.
Có tiền là có thể giải quyết được tất cả. Kiều phải bán thân mình như một món hàng, mà kẻ mua:
Đắn đo cân sắc, cân tà !
Giờ lâu ngã giá vàng ngoài bốn trăm.
Thế có đau xót, nhục nhã không? Con người, nhân cách và phẩm giá đánh giá bằng tiền bạc. Bốn trăm lượng để đổi lấy cả đời con gái sắc tài bậc nhất! Còn gì là đạo lí xã hội?
Ngoài ra, Nguyễn Du còn đau lòng trước cảnh sống của những con người đau khổ, bất hạnh. Đó là kiếp sống của nàng Kiều, của Vương ông, Kim Trọng, Thuý Vân... mà Kiều là nhân vật trung tâm. Tất cả những nhân vật trong Truyện Kiều đều là người bất hạnh. Vương ông là người cha bất hạnh, người đàn ông đau khổ vì con phải bán mình vì ông.
Kim Trọng, chàng thư sinh không gặp may, không cưới được người mình yêu cũng như Thuý Vân phải chấp nhận một cuộc hôn nhân được định sẵn. Họ sống hạnh phúc chăng, trong khi Kim Trọng luôn canh cánh nghĩ đến Kiều, khi Thuý Vân chỉ vì nghĩa tình với chị mà sống cùng chàng Kim?
Tất cả những kiếp người ấy không làm Nguyễn Du đau đớn lòng bằng kiếp sống của Kiều. Một kiếp sống mà Nguyễn Công Trứ đã chỉ trích:
Đã biết má hồng thời phận bạc
Trách Kiều nhi chưa trọn tấm lòng vàng.
Nguyễn Công Trứ không biết đến tấm lòng vàng thực sự của Kiều, mặc dầu cô đã:
Thanh lâu hai lượt, thanh y hai lần.
Kiều bị xô đẩy vào tay Tú Bà rồi Sở Khanh rồi Hoạn Thư, Hoạn Bà... Tất cả bọn họ vùi dập đời Kiều xuống đáy sâu của xã hội. Nàng đâu muốn bán mình, bán thân. Trong kiếp đoạn trường, nàng dường như đã chết:
Khi tỉnh rượu, lúc tàn canh
Giật mình mình lại thương mình xót xa.
Không còn là nàng Kiều ngày xưa, xưa thuở e lệ nép vào dưới hoa.
Hạnh phúc của Kiều mỏng như tờ giấy, như chiếc lá vàng trong cơn gió lốc. Kiều sống với Từ Hải nhưng rồi chính tay Kiều đã đưa Từ Hải vào cái chết do mắc lừa quan tổng đốc Hồ Tôn Hiến.
Tất cả cuộc đời Kiều có lẽ là tổng hợp của bao kiếp người đau khổ mà -Nguyễn Du chứng kiến. Nguyễn Du thông cảm và hiểu rõ nỗi đau của những người phụ nữ như Kiều và ông viết với cả tâm huyết mình. Chính tác giả Truyện Kiều đã bật kêu lên:
Đau đớn thay phận đàn bà...
Và mỗi khi Kiều bị đánh đập, trái tim Tố Như lại rỏ máu thành thơ:
Thịt da ai cũng là người
Lòng nào hồng rụng thắm rời chẳng đau.
Vì sao nhà thơ lại có một tấm lòng nhân hậu bao la như thế để đau đớn lòng trước một cuộc bể dâu khốc hại? Do chính là sự gần gũi của nhà thơ với nhân dân, với nỗi cơ cực lầm than của họ. Nhà Lê mục nát, sụp đổ, Nguyễn Du luân lạc mười năm trời, đói khát như những người cùng khổ. Chính vì thế, ông cũng thông cảm với nỗi đau của con người, nhất là phận đàn bà, những thân phận bị xã hội vùi dập, chà xát tệ hại nhất. Nguyễn Du nhận ra sự thối nát, mặt trái của thế lực cầm quyền, ông chứng kiến tận mắt bức tranh đen xám tàn khốc của triều đình và cả xã hội phong kiến. Cho nên, tất cả những điều ấy đã chứng minh cho ý nghĩa hiện thực và tấm lòng của nhà thơ qua hai câu thơ:
Trải qua một cuộc bể dâu
Những điều trông thấy mà đau đớn lòng.
Nguyễn Du đã có con mắt và con tim rất tiến bộ lúc bấy giờ. Ông đã nhìn nhận được mâu thuẫn xã hội, mới có thể thốt lên những lời đau xót đến như thế.
Ngày nay, xã hội đã thay đổi nhưng tình cảm của Nguyễn Du vẫn đáng trân trọng phát huy. Vì có đau đớn lòng bởi những điều trông thấy thì mới xây dựng xã hội công bằng, văn minh, tiến bộ hơn.
Người xưa nhận xét quả không sai, Nguyễn Du viết Truyện Kiều mà như máu chảy qua đầu ngọn bút, nước mắt thấm cả trang giấy... và giờ đây vẫn còn thấm cả trong lòng người đọc. ông thật xứng đáng với danh hiệu đại thi hào của Việt Nam.