Nam Cao là nhà văn hiểu hơn ai hết nghệ thuật là một hoạt động sáng tạo. Ông quan niệm: "Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay, làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi, và sáng tạo những gì chưa có" (Đời thừa).
Nam Cao tuyên bố như thế và quyết thực hiện như thế trong sáng tác của mình Ta có thể thấy rõ điều đó qua thiên truyện ngắn Chí Phèo của ông.
Trong dòng văn học hiện thực phê phán ở nước ta trước Cách mạng tháng Tám 1945, tình cảnh bi thảm của người nông dân nghèo là một đề tài rất phổ biến.
Người ta thường nói: ở mỗi người Việt Nam, dù thuộc tầng lớp nào, cũng có một người nông dân. Có lẽ vì thế chăng, mà nhiểu cây bút đã viết rất hay, rất sâu sắc về người nông dản Trước khi Nam Cao viết Chi Phèo (1941), Vũ Trọng Phụng đã viết Giông tố, Vỡ đê (1936), Ngô Tất Tô đã viết Tất đèn (1937). Nguyễn Công Hoan đã viết Bước đường cùng (1938). Đấy là chưa kể Trần Tiêu, Thanh Tịnh .. cũng viết rất hay về nông dân
Đối với đề tài ấy, Nam Cao là người đến muộn trên mảnh đất người ta đã đào xới rất kỹ rỗi, ông còn tìm tòi được gì mới mẻ đây! Đây quả là một thử thách rất khắc nghiệt đối với một cây hút đòi hỏi nghề văn phải là một nghề sáng tạo.
Nhưng Nam Cao đã vượt qua được thử thách ấy một cách thật là vinh quang. Đoc Tắt đèn của Ngô Tất Tố, Bước đường cùng của Nguyễn Công Hoan, người ta tưởng chừng như không còn gì để nói thêm nửa về nỗi khổ của người nông dân thời trước, ngoài những điều mà anh Pha (Bước đường cùng), Chị Dậu (Tắt dèn) phải gánh chịu.
Vậy mà khi Chi Phèo ngất ngưỡng bước ra từ những trang sách của Nam Cao, người đọc mới nhận thấy rằng, té ra đây mới là kẻ khốn cùng nhất ở nông thôn ta ngày trước. Chị Dậu phải bán đi tất cả: bán con, bán chó, rồi bán sữa đi ở vú... Người nông dân còn có gì nữa để mà bán! Ấy thế mà Chi Phèo vẫn tìm ra một tài sản để bán, cái tài sàn cuối cùng mà chị Dậu chưa phải bán: ấy là nhân tính, là hồn người. Mất tài sản này thì con người thành con quỷ. Chị Dậu dù khổ cực thế nào, nhưng vẫn còn được là người trọng khí Chí Phèo phải trở thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại...
Phát hiện ra nỗi khổ ấy của người nông dân, Nam Cao đã đem đến cho tác phẩm của mình một sức tố cáo thật sâu sắc mãnh liệt. Đúng vậy, chị Dậu của Ngô Tất Tố thật là cực khổ đủ đường: chồng bị bắt, con phải bán đi, bàn thân phải đi ở vú và nhiều lần bị đe doạ hãm hiếp... Nhưng chị vẫn giữ được nguyên vẹn cả nhân tính lẫn nhân hình. .. Chí Phèo thì đành để mất tất cà. Chính vì thế mà hắn không được chấp nhận trở lại làm người. Cái bộ mặt đầy sẹo ngang dọc ấy, cái lý lịch đẩy tội lỗi và nhừng cơn say triền miên ấy, khiến cả làng Vũ Đại, ngoài Thị Nở ra không ai còn có thể tin rằng, trong tâm hồn hắn, còn sót lại một chút gi gọi là lương tâm hay nhân tính. Chí Phèo đã rơi vào tấn bi kịch đau đớn nhất, bị từ chối làm người.
Trong quan niệm của Nam Cao về nghệ thuật, có điều này cũng rất tiến bộ, ông cho rằng, văn chương phải nhằm mục đích "ca tụng lòng thương, tình bác ái, sự công bình..." (Đời thừa) Thực ra chủ nghĩa nhân đạo văn được xem là cơ sở tư tưởng nói chung của văn học hiện thực chủ nghĩa. Những cây bút hiện thực như Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, hay Nguyên Hồng, Ngô Tất Tố đều lên án xã hội thực dân, phong kiến trên lập trường của chủ nghĩa nhân đạo. Có điều, về phương diện này, tác già Chí phèo vẫn có những dóng góp riêng có thể gọi là độc đáo, mới mẻ.
Hãy trở lại với tác phẩm Tắt đèn. Ai nấy đều biết nhà văn Nguyễn Tuân dã từng ca ngợi cuốn tiểu thuyết này của Ngô Tất Tố bằng những hình ảnh thật đích đáng: "Trên cái tối trời tối đất” ngày xua, tác giả đã dựng nên "bức chân dung lạc quan của Chị Dậu" Nguyễn Tuân muốn nói rằng, qua nhân vật này, Ngô Tất Tố đã thể hiện niềm tin tưởng chắc chắn của mình ở phẩm chất tốt đẹp của người nông dân lao động, dù sống trong bùn vẫn toả hương thơm thanh khiết như một bông sen giữa đầm lầy.
Đó là biểu hiện cao đẹp nhất của lòng nhân đạo trong tác phấm Tắt đèn. Ngô Tất Tô qua hình tượng chị Dậu, chẳng những thông cảm sâu sắc với mọi nỗi khổ cực của người nông dân trong xã hội cũ, mà còn tỏ thái độ kính trọng thật sự những con người thuộc tầng lớp dưới đầy của xã hội ấy nửa. Điều đó không phải nhà văn hiện thực nào cũng có được.
Tuy nhiên, chị Dậu dù sao cũng là một con người bình thường, một người đàn bà lành mạnh của đời sống lương thiện. Còn Chí Phèo của Nam Cao thì đã bị nhà tù của chủ nghĩa thực dân và thủ đoan độc ác của Bá Kiến biến thành con quỷ dữ của làng Vũ Đại. Vậy mà Nam Cao vẫn tin rằng dưới đáy sâu của tâm hồn tưởng như hoàn toàn đơn độc của Chí, vẫn tổn tại bàn chất lương thiện của người nông dân lao động mà không một sức mạnh nào, dù ghê tởm đến đâu cũng không thể tiêu diệt được. Cho nên khi gặp Thị Nở, mối tình chân thật của người đàn bà này mới có thể làm thức dậy cái chất người chưa chết hẳn ở anh ta. Chí thèm khát được trở về cuộc sống lương thiện, muốn sống hoà với mọi người. Nhưng ai tin anh ta được! Xã hội độc ác đã cướp đi bộ mặt người cùa anh ta rồi còn đâu! Và Bá Kiến đã tạo cho anh ta một bàn lý lịch đầy tội ác, làm sao tẩy xoá đi được! Trong cơn tuyệt vọng, anh ta đã đâm chết Bá Kiến và tự sảt Nam Cao đã sáng tạo nên một nhân vật nô lệ thức tình dứng lên đòi quyền làm người. Anh ta phải tự sát vì một mặt không muốn trở về cuộc sống của con quỷ dữ của làng Vũ Đại, mặt khác đã bị từ chối làm người...
Đấy là tấn hi kịch đau đớn của Chi Phèo. Nam Cao đã dựng lên tấn bi kịch ấy bằng những trang viết chứa chan tình nhân đao, một chủ nghĩa nhân đạo đặc biệt sâu sắc và cảm động với những biểu hiện độc đáo chưa có dưới ngòi bút của Ngô Tất Tố cũng như của các bậc đàn anh khác như Vũ Trọng Phụng hay Nguyễn Công Hoan...