Tây Tiến là bài thơ hay nổi tiếng của Quang Dũng nói riêng, của thơ ca kháng chiến chống Pháp nói chung, là tác phẩm tiêu biểu viết về đề tài người lính. Bài thơ được viết năm 1948, khi tác giả đã xa đơn vị cũ Tây Tiến một thời gian nhưng kỷ niệm về đoàn quân Tây Tiến vẫn khắc sâu trong tâm khảm nhà thơ. Quang Dũng vốn là lính của đơn vị Tây tiến, một đơn vị có nhiệm vụ phối hợp với bộ đội Lào đế giải phóng và bảo vệ miền biên cương phía Tây Tổ quốc. Sau đó Quang Dũng chuyển đơn vị công tác, một lần ngồi ở làng Phù Lưu Chanh (một địa danh cũ thuộc Hà Đông cũ) nhớ lại đoàn quân Tây Tiến tác giả cảm xúc viết lên bài thơ tuyệt bút này. Bài Tây Tiến có hai nét đặc sắc trong cảm hứng và bút pháp nghệ thuật đó là vẻ đẹp lãng mạng và tinh thần bi tráng được thể hiện qua thiên nhiên Tây Bắc và hình tượng người lính. Tây Tiến được chia làm ba phần chính. Phần cuối nhằm khắc họa chân dung người lính. Phần giữa viết về những kỉ niệm tình quân dân đầy thi vị và vẻ đẹp thơ mộng của sông nước được ghi lại trên con đường hành quân của người lính Tây Tiến. Và với một tâm hồn luôn luôn hướng về cái cao cả, cái phi thường, bằng bút pháp lãng mạn, Quang Dũng đã làm nổi bật được cái hiểm trở hoang vu, dữ dội nhưng cũng khoẻ đẹp, giàu chất thơ của vùng rừng núi miền Tây Tổ quốc và con đường hành quân đầy gian khổ của người lính qua những vần thơ mở đầu bài thơ:
Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi
… Mai Châu mùa em thơm nếp xôi
Bài thơ Tây Tiến có hai nét nổi bật. Đó là cảm hứng lãng mạn và tinh thần bi tráng, cảm hứng lãng mạn thể hiện ở cái tôi đầy cảm xúc và luôn luôn hướng tới cái cao cả, cái phi thường. Vì vậy, nó phát huy cao độ trí tưởng tượng và sử dụng rộng rãi thủ pháp cường điệu, phóng đại và những thủ pháp đối lập. Cảm hứng lãng mạn cũng hay nói về nỗi buồn và cái chết để tô đậm vẻ đẹp bi tráng. Bởi thế bài thơ Tây Tiến không né tránh cái bi nhưng bi mà không lụy. Cái bi được thể hiện bằng giọng điệu âm hưởng mang màu sắc tráng lệ hào hùng.
Bài thơ Tây Tiến mở đầu bằng một câu thơ như một tiếng gọi cất lên từ đáy thảm trái tim gợi về một nỗi nhớ da diết, cháy bỏng đến mức gần như không thể kìm nén nổi:
Sông Mã xa rồi Tây Tiến ơi!
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
Điệp tư nhớ đã tô đậm cảm xúc ấy. Thơ ca của ta xưa nay có biết bao câu viết rất hay về nỗi nhớ, nhưng nỗi nhớ chơi vơi thì hình như là một sáng tạo độc đáo của Quang Dũng. Với tư chơi vơi, một tư láy vừa gợi hình vừa gợi cảm, nỗi nhớ bỗng có hình dáng như bồng bềnh bồng bềnh trong không gian bao la, trong thời gian xa thẳm, bâng khuâng lửng lơ mà lưu luyến đầy ắp nhớ thương gây cho người đọc một ấn tượng rất thú vị.
Và cứ thế, thông qua nỗi nhớ da diết, chơi vơi như lan toả thấm đượm lên từng dòng chữ, hình ảnh thơ mà khung cảnh núi rừng miền Tây vừa dữ dội hiểm trở lại vừa rất đẹp, rất giàu chất thơ, và con đường hành quân gian khổ của người lính cứ lần lượt hiện ra mới sinh động làm sao:
Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi
Câu trên tác giả tả sương. Qua ngòi bút lãng mạn của Quang Dũng, hình ảnh của sương cũng trở nên rất dữ dội và đầy ấn tượng, ở Sài Khao sương như lấp cả đoàn quân mỏi đang đi hay sương ở đây như lấp cả Sài Khao trong đó có đoàn quân mỏi đang đi.
Nếu như câu trên tả cái dữ dội của sương dày thì ngay câu dưới ta bắt gặp một hình ảnh thật độc đáo mới lạ, như thực như hư. Hoa là hình ảnh tượng trưng cho cái đẹp thi vị của núi rừng Tây Bắc hiện về trong khoảnh khắc đêm hơi, nếu không có tâm hồn nhạy cảm như Quang Dũng ghi nhận lấy thì nó sẽ tan biến ngay. Đúng là một hình ảnh thơ đẹp lung linh huyền ảo như hiện ra trong cõi mộng của người lính Tây Tiến, làm xua đi bao nỗi mệt mỏi của đoàn quân đang đi trong sương dày. Câu thơ được viết hầu hết là thanh bằng tạo cảm giác lâng lâng chơi vơi như sương, như hương, như hoa như hồn người. Thật là một câu thơ rất tài hoa và lãng mạn.
Tiếp tục cái cảm hứng lãng mạn, tài hoa ấy, khung cảnh núi rừng miền Tây với dốc núi, mưa nguồn cứ lần lượt hiện ra như một cuộn phim mầu quay chậm theo bước chân hành quân của người lính Tây Tiến:
Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luống mưa xa khơi
Chưa ở đâu mà con người họa sĩ trong con người nhà thơ Quang Dũng được bộc lộ rõ như ở đoạn thơ này. Đúng là trong thơ có họa. Chỉ bằng bốn câu thơ mà Quang Dũng đã
dựng lên được một bức tranh thật hoành tráng vẻ đẹp vừa dữ dội hoang sơ hiểm trở vừa hùng vĩ nên thơ của núi rừng Tây Bắc. Ngòi bút của Quang Dũng mô tả chân thực sinh động đến mức những kỉ niệm về khung cảnh núi đèo và về chặng đường hành quân cheo leo trên núi cao, bên vực thẳm, trong sương mờ cứ sống dậy trước mắt người đọc. Hàng loạt từ có tính chất tạo hình và các điệp từ, điệp ngữ cùng với tiết tấu, nhịp điệu đặc sắc đã diễn tả rất thành công sự hiểm trở dữ dội hoang vu heo hút, trùng điệp và độ cao ngất trời của rừng núi miền Tây Tổ quốc: Khúc khuỷu, thăm thẳm, heo hút... Điệp từ dốc đã diễn tả được cái gập ghềnh trùng điệp của dốc núi. Hình như người lính vừa vượt qua một cái dốc khúc khuỷu, chênh vênh thì lại gặp ngay trước mắt một cái dốc khác thăm thảm hun hút. Còn núi thì đã ngàn thước lên cao lại ngàn thước xuống. Câu thơ được ngắt ở giữa tạo ấn tượng như bẻ đôi, gây cảm giác gấp khúc hai sườn núi vút lên đổ xuống gần như thẳng đứng. Đặc biệt hai chữ ngửi trời được dùng rất tự nhiên và cũng rất độc đáo, vừa bạo khoẻ vùa rất tinh nghịch, rất tếu nêu rõ được vẻ đẹp tâm hồn người lính tươi trẻ, hồn nhiên, yêu đời. Trong tưởng tượng của người đọc, người lính Tây Tiến như đang leo trên những cồn mây và mũi súng như chạm tới đỉnh trời. Hình ảnh thơ cũng cho ta thấy có một chút gì như là một sự thách thức với gian khổ của người lính lãng mạn, mộng mơ:
Trời cao thì mặc trời cao
Ta lên đỉnh núi ta cao hơn trời
Đoạn thơ cũng được Quang Dũng sử dụng nhiều thanh trắc, khi đọc lên như trông thấy cả sự gồ ghề, hiểm trở của chặng đường hành quân của người lính và như có cả hơi thở gấp gáp, mệt nhọc của họ.
Nếu như những câu trên hầu hết là thanh trắc thì đến câu dưới toàn thanh bằng Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi. Câu thơ cũng có cái nhịp điệu khá đặc sắc 2/2/3 vừa gợi lên cảm giác thoáng đãng êm ả vừa diễn tả rất tài tình cái không gian bao la cứ trải ra bát ngát trước mắt người lính. Người lính đã nhìn lên, nhìn xuống, đến đây như dừng chân bên dốc núi phóng tầm mắt nhìn ngang ra xa để thấy nhà ai đó thấp thoáng ẩn hiện qua một không gian mịt mùng sương rừng mưa núi. về mặt kết cấu âm thanh, hai câu thơ trên của Quang Dũng làm ta nhớ tới hai câu thơ nổi tiếng của Tản Đà:
Tài cao phận thấp chí khí uất
Giang hà mê chơi quên quê hương
(Thăm mả cũ bên đường)
Có khác chăng, câu thơ của Tản Đà thì tả tình còn Quang Dũng thì tả cảnh.
Hai câu tiếp theo như tấm phông kì vĩ vừa tiếp nối mạch cảm xúc về thiên nhiên Tây Bắc vừa làm nổi rõ hình ảnh của người lính:
Chiều chiều oai linh thác gầm thét
Đêm đêm Mường Hích cọp trêu người
Cái hoang dại, dữ dội chứa đầy bí mật ghê rợn của núi rừng đã được nhà thơ tiếp tục khai thác. Nó không chỉ được mở ra theo chiều không gian; Sài Khao, Mường Lát... mà còn được khám phá ở cả chiều thời gian chiều chiều, đêm đêm, những điệp từ ấy vừa nhấn mạnh cái hoang sơ dường như chỉ có thác gầm hổ thét ngự trị đêm ngày vừa gợi được cái thời khắc khó quên trong đời người chiến sĩ, thời khắc mà thiên nhiên như muốn chứng tỏ cái uy lực của mình. Và ở đây, thiên nhiên dường như đã trở thành chủ thể làm cho khó khăn của người lính càng tăng lên bội phần. Đúng là Người càng mỏi mệt, núi rừng càng diễu võ dương oai, càng mượn lời thác gầm (gào) lên những tiếng man dại giữa đại ngàn (Phan Huy Dũng).
Cái hiểm trở, hoang sơ dữ dội của núi rùng và con đường hành quân gian khổ của người lính trên đây làm ta nhớ tới con đường hành quân của người chinh phụ trong Chinh phụ ngâm:
Hình khe thế núi gần xa
Đứt thôi lại nối, thấp đà lại cao
Hay con đường sang nước Thục trong thơ Lý Bạch: đường xứ Thục khó thay! Khó hơn cả lên trời xanh.
Khung cảnh thiên nhiên Tây Tiến thật kì vĩ, hiểm trở, hoang sơ dữ dội. Trên cái nền dữ dội ấy, đoàn quân Tây Tiến tưởng như tiều tụy, nhỏ bé đi. Nhưng thực ra, chính sự đối lập ấy đã làm nổi rõ khí phách hào hùng và chất bi tráng của họ.
Hình ảnh người lính nổi bật lên trên thiên nhiên. Mọi khó khăn nguy hiểm với cái chết luôn luôn rình rập đe dọa tưởng như vượt lên trên sức chịu đựng của người lính. Song không có gì có thể ngăn cản được bước chân hành quân của họ:
Anh bạn dãi dầu không bước nữa
Gục lên súng mũ bỏ quên đời!
Câu thơ này có người hiểu người lính mệt mỏi gục lên súng mũ như muốn quên hết thảy sự đời. Nhưng cũng có người hiểu người lính trên đường đi chỉ khi không thể bước nữa mới chịu gục lên súng mũ. Thế là bỏ lại cuộc sống bỏ quên đời như một cử chỉ vô tình chứ không phải nằm xuống, ngã xuống. Người lính hy sinh trên đường hành quân, trong tư thế hành quân. Thật là một hình ảnh vừa bi, vừa hùng làm toả sáng vẻ đẹp lí tưởng của người lính. __
Giữa những kỉ niềm đầy gian nan khổ ải, đoạn thơ của Quang Dũng được khép lại bằng một kỉ niệm ấm áp như một tiếng hát vui bỗng vút lên:
Nhớ ôi Tây Tiến cơm lên khói
Mai Châu mùa em thơm nết xôi!
Đoàn quân Tây Tiến trên đường hành quân gian khổ, một hôm nào đó đã dừng chân ở một bản làng giữa rừng sâu. Nơi đây, các anh được đồng bào đặc biệt là cô gái Mèo, Mường, Mán, Thái... xinh đẹp như những bông hoa rừng, đón tiếp niềm nở bằng những bữa cơm nếp xôi mà khói hương từ đấy, cứ thơm mãi bước quân hành. Đúng là cái thuở ban đầu lưu luyến ấy của tình quân dân ngàn năm chưa dễ mấy ai quên.
Qua đoạn thơ trên thông qua nỗi nhớ và niềm tự hào của mình, Quang Dũng đã làm sống dậy một thời chiến chinh gian khổ và bức tranh thiên nhiên hùng vĩ hoang sơ mà nền thơ khoẻ đẹp với đủ núi cao, vực thảm, sương núi, mưa nguồn, thác gầm, cọp hú. Đoạn thơ thể hiện rõ bút pháp tài hoa, lãng mạn, giàu màu sắc điêu khắc, hội hoạ, âm nhạc. Điều đó làm cho Tây Tiến xứng đáng là một kiệt tác của nền thơ ca kháng chiến chống Pháp.