I. TÓM TẮT TÁC PHẨM Bài ca Đam Săn (bản do Đào Tử Chí dịch) gồm có 7 khúc ca (còn gọi là chương) có cấu trúc chặt chẽ, xâu chuỗi một loạt tình tiết, mà mỗi tình tiết có thể được xem như một tích kể tương đối độc lập, xung quanh số phận nhân vật anh hùng trung tâm là Đam Săn. Trình bày cốt truyện dưới hình thức lược đồ, có thể coi tác phẩm có bốn phần:
• Phần thứ nhất: Đam Săn làm chồng Hơ Nhí, Hơ Nhí trong bối cảnh cả cộng đồng theo tục nối dây (chuê nuê ).
Chàng Đam Săn tuấn tú tài ba lớn lên ở một ngôi làng to nhất và nhộn nhịp không đâu bằng. Đam Săn đã có người yêu là nàng Hơ Bia. Theo lời dặn của ông nội, Hơ Nhí và Hơ Bia cho người đến ép buộc Đam Săn làm chồng. Hai người này cũng là hai cô gái đẹp. Lời dặn của ông Y Kla từ khi ông bế Hơ Nhí và cõng anh Y Đam Săn ở trên lưng: “Tất nhiên ta không thể lấy cháu ta lâu được. Ta đã là một người già. Sau này cháu và Đam Săn sẽ lấy nhau” được hai nàng tuyệt đối tuân thủ. Trước tình thế ấy, Đam Săn có ý định coi thường, tránh mặt nhưng không được, muốn bồi thường bằng vật chất cũng không xong, chàng bỏ đi báo tin dữ cho Hơ Bhí. ông trời chống gậy hèo đến nhà họ thu xếp việc cưới hỏi. Đam Săn bày ra một cuộc thi chạy, nhưng rồi Đăm Săn cũng phải thuận theo ý Hơ Nhí và Hơ Bhí ở lại nhà họ làm chồng (hết khúc 1).
Đăm Săn làm chồng nhưng không thiết tha với công việc lớn, suốt ngày bày trò chơi đẩy những thanh gỗ đến quên ăn quên ngủ. Anh chấp từng lượt năm trai làng mà lần nào Đam Săn cũng thắng cuộc. Hai nàng tỏ ý không bằng lòng. Đam Săn tức giận bỏ về nhà chị ruột, hai người đi tìm Đam Săn bằng cách tự cõng nước ở suối như người ngang hàng với tôi tớ trong nhà chàng. Đam Săn thấy thế, mềm lòng, nhưng chàng vẫn quyết dứt tình một lần nữa. Con voi dữ chỉ có Đam Săn thuần phục được đã đưa chàng vào rừng, chàng tình cờ gặp một cây đa, có chùm nở đôi hoa, chùm nở ba hoa. Đam Săn nảy ra ý định khều hoa để chơi. Chàng không biết rằng đó là hoa thiêng của hai vợ của mình. Chàng ngủ thiếp trên cây đa. Hồn Đam Săn lên gặp trời nhờ lấy hộ hoa. Trời nói cho biết sự thật Con chịu lấy Hơ Nhí, Hơ Bhí ta sẽ cho con cái cụm hoa ấy, Đam Săn nói: Thà chết còn hơn. ông trời lấy ống điếu gõ vào đầu Đam Săn bảy lần chết đi sống lại. Đam Săn phải chịu lấy nhưng vẫn còn ra điều kiện với trời phải trở thành tù trưởng giàu mạnh, về với hai người, Đam Săn vẫn cứ hờ hững. Trên đường đi, Đam Săn chỉ quên áo khố mà tạt về nhà. Nhưng chàng đã ngủ quên, bỏ mặc hai chị em Hơ Nhí và Hơ Bhí ba đêm trong rừng lang thang đi tìm voi cho chàng. Hai chị của Đam Săn phải đổ thiếc nấu chảy vào tai chàng, Đam Săn mới tỉnh lại, đi tìm hai vợ chàng. Họ gặp nhau, hai nàng ngất lịm, chết đi, Đam Săn nhai gạo mớm cho họ sống lại. Đam Săn khóc nói rằng chàng chỉ tiếc chẳng lẽ con người đẹp thế mà phải chết, người trong như nước trong ống, sáng như nước trong bồn (hết khúc 2).
• Phần thứ hai: Đam Săn chiến thắng các tù trưởng gian hùng, mở mang nghề rừng, nghề cá, xây dựng bản làng hùng mạnh.
Trở về nhà Hơ Nhí, Hơ Bhí làm chồng, Đam Săn vẫn chơi quay từ sáng đến tối. Có người đến bán voi hay khi bữa cơm đã được dọn ra, Đam Săn cũng chẳng về. Hơ Nhí không làm sao thay đổi được những thay đổi đó của chàng. Khi đó có một tù trưởng láng giềng giàu có là Mơ tao Grư được tin đồn Hơ Nhí đẹp như ánh sáng mặt trời, một bầu trời nhấp nhánh đầy sao. Ngón tay thuôn như lông nhím, nghĩa là đẹp đến nổi tất cả các vợ của hắn cũng không có ai sánh kịp. Mơ tao Grư cho tôi tớ dò la rồi tự mình cưỡi voi giả làm bạn của Đam Săn đến thăm. Hắn được Hơ Nhí đốt một con gà ấp, giết một con gà đẻ, giã gạo trắng long lanh để mời cơm rượu.
Mơ tao Grư giả vờ quên điếu khi đã lên voi ra về. Hắn lừa để tự tay Hơ Nhí cầm điếu ra. Mơ tao Grư liền bế xốc nàng bỏ lên voi mà cướp đi. Hơ Bhí báo tin cho Đam Săn. Chàng tức giận nổi trống thần mời tất cả bà con, tất cả bộ tộc người Mnông miệng rộng có tù trưởng mang vòng răng rắn, đến người bít tai xề có tù trưởng đeo vòng cổ bằng răng hùm. Chàng phải gọi tất cả, gọi về hết những người ở phía đông cũng như phía tây theo chàng đi đánh một trận to. Đạo quân của chàng đi tràn ngập cả vùng. Đam Săn ở giữa. Tiếng chiêng giục giã họ đi theo người tù trưởng oai hùng đầu đội khăn kép, vai mang túi da. Trước kẻ thù, Đam Săn vô cùng dũng mãnh và cao thượng. Chàng múa khiên phát ra tiếng nhạc. Cây kiếm thép trên đầu chàng quay tít. Cây lao của chàng nhanh như một con sao băng. Đam Săn đã chiến thắng oanh liệt kẻ đã lấy tim của mình ra khỏi bụng (lời Đam Săn). Chàng mở tiệc ăn mừng chiến công vừa đánh thắng, vừa bắt được nhiều tôi tớ, vừa chiếm được nhiều đất đai. Chàng tuyên bố: phải làm lễ để thần linh giúp ta hoàn toàn hùng cường, để không còn ai bằng ta (hết khúc 3).
Đam Săn kêu gọi buôn làng mau mau đi làm rẫy, họ đi kín một khu rừng, chặt cây đốt rẫy trên một khoảng rộng bằng bảy hòn núi. Chàng dạy tôi tớ đào đất cuốc cỏ. Trong khi đợi mưa, Đam Săn lên trời theo một cây sào bằng vàng để xin thóc giống. Trời cho một thứ lúa thiêng, mỗi hạt gạo đủ cho một góc rẫy. Họ làm chòi đuổi thú. Đăm Săn ngủ luôn trong rừng để gác. Còn Hơ Nhí, Hơ Bhí thì kẻ ngồi may áo bên cửa, người dệt vải dưới sàn nhà. Đam Săn lại hô hào buôn làng: Tất cả ta xuống nước đi, cả đoàn người đông như kiến ra sông. Họ chỉ lội xuống nước và chỉ trong chốc lát, họ đã mang lên đầy cá, tôm, cua.
Trong khi Đam Săn đang bắt cá, một tù trưởng láng giềng hùng mạnh khác là Mtao Mơxây cũng đến để lừa cướp Hơ Nhí. Hơn cả Mơ tao Grư, hắn có gông cùm tù binh chặt cả làng, lông chân hắn dày như đắp lên, lông mày hắn sắc như đá mài đi. Mắt hắn sáng ngời như vừa uống một chum rượu. Hắn có nhà trước hiên khắc mặt trăng, đầu cầu thang chạm mỏ con sáo, cầu thang rộng bằng chiếc chiếu, dẫu có hai người đi lên khiêng rượu, hai người đi xuống khiêng rượu cũng không đụng nhau. Lối vào nhà hắn đầy chông. Kẻ thù lần này mạnh hơn gấp bội. Đam Săn cảm thấy nắng đốt cháy mặt. Chàng đem đạo quân mặc áo sắt, mặc áo thép, đeo gươm và khiên sáng như mặt trời đi hỏi tội Mtao Mơxây. Đam Săn dũng mãnh tự mình phá rào giáp chiến. Mũi lao của chàng như những con sao băng chớp sáng ngời trôn đùi Mtao Mơxây nhưng không đâm thủng được. Nhờ trời trợ giúp vũ khí là một cái chày ném vào lỗ tai Đam Săn mới chiến thắng. Lễ ăn mừng được tổ chức lớn chưa từng có. Tiếng chiêng Đam Săn vang vọng dưới đất, vượt qua mái nhà, vọng lên trời rồi lan lên khắp sứ. Người người đều truyền tụng Đam Săn là một tù trưởng oanh liệt, Đam Săn hùng cường ngay từ trong lòng mẹ (hết khúc 4).
• Phần thứ ba: Đam Săn chặt cây thần và đi bắt Nữ thần Mặt Trời về làm vợ.
Như mọi khi, Đam Săn cũng chỉ nghỉ một ngày, ngủ một tối và một đêm. Một buổi sáng, chàng lại cất tiếng gọi cùng một lúc tất cả các làng: làng Blô, làng Blang, làng Hoh, làng Hun đi đốn cây vả lấy mây song. Đoàn người đi hàng trăm ngàn mang theo rìu cuốc vào rừng. Họ gặp một cây lớn chưa từng có phải một năm mới đi hết vòng gốc. Đam Săn hỏi ra mới biết đó là cây Smuk, cây linh hồn của Hơ Nhí, Hơ Bhí. Đam Săn không chút nghĩ ngợi, chàng ra lệnh: Vậy thì ta đốn cây này đi. Chàng ham làm việc quên cả thời gian, đã có bao chuyến trăng sáng đi qua, và ve sầu đã kêu lại một kì khác. Hơ Nhí, Hơ Bhí lên rừng tìm chàng. Biết chuyện, họ và xin chàng đủ mọi cách. Họ nói: nếu cây sinh mệnh đổ thì cả hai người đều chết. Đam Săn vẫn điềm nhiên vui vẻ như ngày lễ đầu năm. Cây đổ, hai nàng chết thật. Tôi tớ khóc rằng: Hỡi ông, các bà tôi chết cả rồi. Chúng tôi không còn ai nữa! Chúng tôi chỉ còn một mình. Đam Săn cũng khóc từ sáng đến tối, từ tối đến sáng nước mắt dòng một bát, chảy ngập cả chiếc chiếu. Đam Săn lên trời bằng thang vàng. Chàng chụp cái đầu trời để bắt đền. Trời mách Đam Săn lấy nhuỵ hoa rừng làm thuốc, lấy củ Chia ở rừng làm phép. Hai nàng sống lại. Đam Săn vui mừng khốn xiết, chàng cho tôi tớ đánh chiêng để tiếng vàng tiếng bạc ngân lên. Chàng nói: Hơ Nhí, Hơ Bhí thật đã sống rồi. Cứ đánh lên di. Hơ Nhí và Hơ Bhí mà trời đã cho ta để ta trở thành tù trưởng giàu mạnh đầu đội khăn kép, vai mang túi da. (hết khúc 5).
Niềm vui qua mau. Đam Săn chỉ nghỉ một ngày, một đêm và một chiều. Một buổi sáng, chàng lại lên đường với ý định đi bắt Nữ thần Mặt Trời về làm vợ. Chàng cho rằng chỉ có như vậy tù trưởng hết sức giàu mạnh, trên đời không ai bì kịp. Hơ Nhí, Hơ Bhí can ngăn không được. Các bạn là Tang Mang và Đam Pắc Quây khuyên nhủ cũng không xong. Đam San cứ đi trong tiếng tăm lừng lẫy trên con đường đầy cọp và đầy rắn độc. Chàng bất chấp mọi hiểm nguy đe doạ tính mạng, cho dù phải vượt qua những cái bẫy đã được báo trước: Người ta đã cắm chông trên đường đi hái cà. Người ta đã cắm bẫy trên đường đi hái ớt. Tù trưởng vào chết tù trưởng. Người giàu sang vào cũng chết người giàu sang. Người gan dạ vào chết người gan dạ Đam Săn tuyên bố: Mặc kệ! để tôi kiếm một lối đi. Tôi sẽ tới chỗ tôi muốn!. Đam Săn đã đến được nơi mình muốn và chàng ngỏ lời cầu hôn với Nữ thần Mặt Trời. Nữ thần Mật Trời đẹp không ai sánh tày đã tiếp chàng như tiếp một thần linh mà danh tiếng đã vượt qua núi rừng tới thần ánh sáng, nhưng việc phải lấy Đam Săn thì nàng từ chối. Bởi vì nàng là con trời. Nàng đi với Đam Săn thì muốn vật sẽ chết hết. Đam Săn trách cứ nữ thần. Chàng không thèm đếm xỉa đến lời khuyên của nữ thần: Chàng nói: Tôi không cần chết hay sống và lên ngựa về ngay. Ngựa Đam Săn chạy đua tốc độ với ánh sáng mặt trời nhưng ngựa không kịp nữa. Đam Săn chết ngập trong rừng đất đen đang tan chảy của bà Sun Y Rít.
Tang lễ người anh hùng Đam Săn được tổ chức linh đình. Người vào đám đông không biết bao nhiêu mà kể. Hơ Nhí và Hơ Bhí khóc suốt ngày, khóc suốt đêm nước mắt ngập cả tay chân. Trong khi ấy, có một con ruồi bay vào miệng Hơ Ang. Hồn Đam Săn đã đầu thai vào chị ruột của chàng (hết khúc 6).
• Phần thứ tư: Cháu Đam Săn tiếp tục nổi dậy.
Thời gian trôi qua. Một buổi sáng trên nương, Hơ Ang thấy bụng lớn lên, đầu vú thâm đen. Nàng sinh một đứa con trai. Thần linh mách bảo phải lấy tên cậu ruột đặt cho nó. Đam Săn cháu “mới bằng quả dưa chuột, bằng quả dưa hồng đã biết chọn chiêng, mua voi và đổi tôi tớ”. Chẳng có đứa nào nặn đất và leo thang giỏi bằng nó.
Nhà Hơ Nhí cầu hôn. Đam Săn cháu về nhà Hơ Nhí làm chồng. Vì cái lẽ như Y Suh anh ruột Hơ Nhí nói: Lúc cậu chết thì cháu trai phải thay thế. Lúc dì chết thì cháu gái phải thay thế. Người này chết thì phải có người khác thay thế. Một năm mới lại đến. Đam Săn cháu tổ chức lễ tết linh đình. Trống chiêng của Đam Săn cháu lại vang lừng. Cháu bé đã trở thành một tù trưởng như cậu nó ngày xưa (hết khúc 7).
II. GIÁ TRỊ TÁC PHẨM
1. Nội dung
a) Bài ca cuộc sống tràn đầy khát vọng hào hùng
Bài ca Đam Săn có giá trị tư tưởng - thẩm mĩ trong hình thức cổ điển, phản ánh trực tiếp những khát vọng hào hùng của lịch sử buổi đầu hình thành các bộ tộc Tây Nguyên. Bởi lẽ từ cảm hứng cội nguồn đến đề tài và tư tưởng tình cảm thẩm mĩ cũng như toàn bộ cái hiện thực thẩm mĩ được phản ánh của nó đều nằm trong hệ thống sử thi anh hùng Tây Nguyên. Ở đó hiện ra trọn vẹn chân dung tâm hồn của người Êđê thời cổ đại, khi học đã bắt đầu nảy ra những ý tưởng muốn vươn tới những đỉnh cao nhận thức mới về cái thế giới mà họ đang khát khao khám phá. Đương nhiên, chiều sâu và đỉnh cao của ý tưởng ấy trong Bài ca Đam Săn mới chỉ được giới hạn trong khuôn khổ của thời đại sử thi anh hùng. Khi phân tích hàng loạt sự kiện, biến cố xoay quanh các hoạt động mở đường chinh phục thiên nhiên và các cuộc chiến tranh giành lại vợ (thực chất là bảo vệ thị tộc), giữ đất đai và mở rộng lãnh thổ của người anh hùng Đam Săn đã được tái hiện một cách thẩm mỹ, người nghe sẽ thấy cái nội dung chỉ đạo này. Đỉnh cao của nó chính là sự kiện Đam Săn đi bắt Nữ thần Mặt Trời, một sự kiện bi tráng, tính cao cả và hào hùng cũng được biểu hiện ở mức độ tuyệt đối. Tuy nhiên, nét đặc sắc riêng của Bài ca Đam Săn còn là ở sự phản ánh sinh động vấn đề phong tục, tập quán, cảnh vật, con người Tây Nguyên trong sinh hoạt đời thường của thời kì mẫu hệ. Có điều, vấn đề này chỉ có ý nghĩa như là một cái nền.
b) Hình tượng người anh hùng Đam Săn
Đam Săn vừa là anh hùng văn hoá, vừa là anh hùng trận mạc. Đam Săn phi thường quả cảm và luôn luôn chiến thắng ở cõi người với những lí do hiển nhiên. Đam Săn tài giỏi và nhạy cảm trước số phận cả bộ tộc trong lao động rừng núi. Đam Săn vừa chấp nhận cuộc hôn nhân và bảo vệ Hơ Nhí, Hơ Bhí như là một hành động củng cố cộng đồng, vừa luôn luôn không bằng lòng với thực tại cuộc sống như là ý thức mãnh liệt đòi giải phóng. Nếu cho rằng Đam Săn liên tục chống lại phong tục nổi dậy hoặc hoàn toàn phục tùng đều có phần không thoả đáng. Trên thực tế, hành động phi thường và ý muốn lớn của Đam Săn có thể giãn nở tự nhiên nhưng tất cả đều thống nhất theo một mục đích vì lợi ích của bộ tộc chúng ta. Đam Săn là sự kết tinh toàn vẹn tính cách anh hùng sử thi Êđê.
c) Hình tượng người phụ nữ
Bài ca Đam Săn có sáu nhân vật phụ nữ thì có hai cặp đôi Hơ Nhí, Hơ Bhí và Hơ Li, Hơ Âng. Họ hiện ra trong vẻ đẹp nữ tính toàn vẹn, và đều là những người tha thiết với nghĩa vụ cao cả bảo vệ phong tục cộng đồng. Trong quan hệ với người anh hùng Đam Săn, họ giữ chức năng vừa kìm hãm vừa thúc đẩy trong một trật tự không dời đổi. Hai người còn lại là Hơ Bia và Nữ thần Mặt Trời, mỗi người một vẻ và đều là hiện thân khát vọng tình yêu và lí tưởng cuồng nhiệt của Đam Săn. Từ những nhân vật này toả ra cái chất thơ của một đời thường không phải chỉ có chiến tranh và chém giết.
2. Nghệ thuật
a) Bài ca Đam Săn có kết cấu đầu cuối tương ứng nhưng thật ra không phải là chặt chẽ. Bởi vì dường như mỗi chiến công của người anh hùng đều được kể lại như một tích truyện tương đối tự do. Trên thực tế, sự mở rộng cấu trúc tác phẩm theo chiều hướng gia tăng phẩm chất anh hùng trận mạc của Đam Săn là hoàn toàn phù hợp kết cấu sử thi anh hùng.
b) Vấn đề xây dựng tính cách Đam Săn và ý nghĩa nghệ thuật toả ra từ các nhân vật phụ nữ khiến cho tác phẩm vừa có nét loại hình chung của sử thi thế giới, vừa chứa đựng bản sắc riêng của sử thi Việt Nam.
c) Tương tự như thế, nếu thủ pháp sử dụng ngôn ngữ trùng điệp đầy ấn tượng trong Bài ca Đam Săn là nét loại hình chung thì hệ thống từ ngữ giàu hình ảnh nhuần thấm màu sắc Tây Nguyên cũng là một giá trị đặc thù.
Ba phần tư thế kỉ trôi qua từ khi Bài ca Đam Săn được sưu tập lần đầu tiên, tác phẩm đã có giá trị như một phát hiện nghệ thuật kì thú. Người ta đã hết sức ngạc nhiên trước vẻ đẹp của nó và coi tác phẩm này là một sử thi sánh ngang với sử thi Iliat trong di sản văn hoá nhân loại.