Gợi ý làm bài
1. Mở bài
- Thế kỉ XX đối với dân tộc Việt Nam là một thế kỉ cách mạng. Cách mạng không chỉ đổi thay số phận dân tộc mà còn đem đến cho thơ ca, văn học một nguồn mạch mới. Một khuynh hướng chủ đạo của văn học thế kỉ này là khuynh hướng thơ trữ tình chính trị mà Tố Hữu là một nhà thơ tiêu biểu.
- Đúng như Sách giáo khoa Ngữ Văn 12 nhận định Thơ Tố Hữu tiêu biểu cho khuynh hướng thơ trữ tình chỉnh trị.
2. Thân bài
Các ý chính cần triển khai:
- Mối quan hệ biện chứng giữa "thơ trữ tình” và “chính trị” trong thời đại cách mạng.
- Các kiểu thơ trữ tình chính trị và nét độc đáo trong thơ trữ tình chính trị của Tố Hữu.
- Những biểu hiện của thơ trữ tình chính trị ở thơ Tố Hữu và những đóng góp mới mẻ của nó trong đời sống sáng tác văn học đương thời. Trên cơ sở đó đánh giá và chỉ ra ý nghĩa văn học sử của phong cách thơ Tố Hữu.
3. Kết bài
- Từ hiện tượng thơ trữ tình của Tố Hữu rút ra một vấn đề có tính lí luận: mối quan hệ giữa văn học và thực tiễn đời sống chính trị: giữa nhà văn và nhà chính trị.
- Khẳng định ý nghĩa và đóng góp quan trọng của thơ Tố Hữu trong dòng văn học cách mạng của dân tộc.
Bài làm tham khảo
Một hiện tượng thơ khi đã phát triển trọn vẹn, viên mãn cần được xác định và gọi tên. Xác định đúng, gọi tên đúng mới đánh giá đúng. Thơ Tố Hữu thường được gọi bằng các tên khác như thơ tranh đấu, thơ thời cuộc, thơ thời sự, thơ cảm hứng xã hội, thơ chính trị, thơ đặt hàng... Gọi là thơ đặt hàng rõ ràng là không hay vì nó gợi lên một quan hệ hàng hóa, gọi là thơ tranh đấu, thơ thời cuộc tuy chỉ ra tác dụng xã hội nhưng còn chung chung. Gọi là thơ thời sự và thơ cảm hứng xã hội đều chưa xác đáng bởi vì cốt lõi trong thơ Tố Hữu không phải là các sự kiện thời sự hay các vấn đề xã hội khác nhau mà là tình cảm chính trị, ý thức chính trị thường trực.
Thơ Tố Hữu là thơ thể hiện các tư tưởng, tình cảm chính trị của thời đại, là thơ phát hiện ý nghĩa chính trị của các hiện tượng đời sống. Mồ côi rõ ràng là một hiện tượng xã hội có thể nói thời nào cũng có, nhưng với con mắt chính trị, Tố Hữu nhìn ra một điều: xã hội hiện tại lúc ấy không quan tâm đến vấn đề đó - Thờ ơ con mắt lạnh. Nhìn chúng: “Có hề chi”. Mô tip lạnh lùng còn được nhà thơ sử dụng nhiều lần nữa để thể hiện tư tưởng cắt đút ảo tưởng đối với xã hội cũ, do đó khác hẳn xu hướng cảm thương ủy mị. Qua bức tranh Hai đứa bé, ông chỉ ra xung đột của hai thế giới, qua số phận người vú em, ông nhận ra vấn đề “chế độ”.
Điều hết sức thú vị là trong tập thơ Từ ấy. Tố Hữu đề cập hết các hiện tượng xã hội được thể hiện trong Thơ mới lãng mạn và văn học hiện thực phê phán đương thời, và qua mỗi hiện tượng ông đều phát hiện ra ý nghĩa chính trị của chúng, ông nhìn ra giải pháp cho mọi vấn đề bằng con đường đấu tranh chính trị.
Đối với Tố Hữu, các hiện tượng “mồ côi”, “lạc loài”, “lầm than”, “lạnh lùng”, “khổ tủi”, “thảm sầu”, “hắt hủi”, “dâm ô”, “cô đơn”, “điêu tàn”, “đẹp và thơ”... đều có nội dung xã hội cụ thể, chứ không phải là các hiện tượng chung chung, nghiệp dĩ của kiếp người. Tiếng đàn em bé hát rong, theo ông, phải là một hành vi chống lại chế độ cũ. Hai cái chết của hai đứa cháu người hành khất phải là cơ sở để nuôi căm hờn. Nhà thơ hướng mọi vấn đề xã hội vào một hướng duy nhất: Cách mạng.
Đối diện với văn thơ lãng mạn tiêu cực về mặt chính trị - đúng như Hoài Thanh nhận định - Tố Hữu đã “chọi lại”, chọi lại ưên vẩn đề cơ bản là thái độ sống và nhận thức chính trị. Chọi lại như thế nào? Tố Hữu đã mang lại cho các hiện tượng xã hội ẩy một nội dung cụ thể, kéo chủng từ sự nhận thức trừu tượng trở về với mảnh đất hiện thực. Các bài Dừng dưng, Tháp đỗ, Điểu tàn, Nhớ người thể hiện rất rõ cho khuynh hướng đó. Ngay bài Lao Bào mà rất nhiều khi bị xem là bàng chửng của việc nhà thơ “chưa thoát khỏi” ảnh hưởng tiêu cực của Thơ mới, cũng thấy nhà thơ “chọi lại" bằng cách chi ra một hiện tượng điêu tàn, nhưng là do đế quốc Pháp gây nên. Đây cũng có xương tàn, nấm mồ bao khối não, có huyết ứ dưới lời than, nhưng là do Roi đế quốc, báng sủng trường quất xé. Thịt hi sinh cùa những kiếp đi đày. Và đó là cơ sờ để căm hờn, nung nấu ý chí chiến đấu.
Trường hợp này cũng như nhiều trường hợp khác của Từ ấy, không thể căn cứ vào sự giống nhau của hình ảnh mà kết luận là nhà thơ đã chịu ảnh hưởng tiêu cực hay tích cực của Thơ mới. Cái quyết định trong quan hệ ảnh hưởng không chỉ ở tính chất tích cực hay tiêu cực của hiện tượng văn học có trước, mà ở lập trường, bản lĩnh của chủ thể tiếp nhận. Tố Hữu đã cắt nghĩa lại, giải thích lại, đổi mới hẳn nội dung của các hiện tượng đó. Tiếp nhận ở đây có nghĩa là cải tạo và đổi mới.
Thơ Tố Hữu cũng có xuân ý, trời hồng, phảng phất của thơ Xuân Diệu. Nhưng Xuân Diệu, mùa xuân gan với tuổi trẻ hưởng thụ của người cá nhân, còn ở Tố Hữu là “xuân nhân loại”, xuân của thời đại mới - một mùa xuân mang đầy nội dung cách mạng. Vậy thì ở đây, nên nói cái nào ảnh hưởng đến cái nào? Cái quyết định vẫn là tư tưởng và bản lĩnh của người tiếp nhận. Ở đây thể hiện rõ bản sắc vững vàng của một nhà thơ chính trị.
Có ý kiến cho rằng thơ Tố Hữu có ít những hiện tượng đời thường, ít các chi tiết thường nhật, thơ ông thiên về tổng hợp và về “cái lịch sử”, thơ ông ít viết về tình yêu. Đó là những nhận xét có cơ sở. Tuy nhiên, vấn đề không chỉ ở phương diện ít hay nhiều, mà chủ yêu ở tính chất của khái quát. Thực ra nhiều bài thơ của Tố Hữu không ít các chi tiết đời thường, hình ảnh của thực tại. Ta có thể căn cứ vào chi tiết mà nhận ra là bài thơ viết ở thời nào. Điều chủ yếu là nhà thơ tập trung khai thác khía cạnh nội dung chính trị của đời thường. Do đó, cái tiêu biểu của thơ Tố Hữu chủ yếu không nằm ở phía tái hiện đời thường, mà ở phía khái quát chính trị sâu sắc, thấm thìa, đậm đà. Chẳng hạn như bài Người con gái Việt Nam hầu như chẳng có chi tiết sinh hoạt đời thường nào, mà rất “Tố Hữu”, và rất hay. Ngay tập thơ Việt Bắc giàu hiện tượng đời thường hơn cả, nội dung của nó vẫn là ý thức chính trị của con người kháng chiến.
Không phải đợi đến bài Quê mẹ nhà thơ mới đưa các chi tiết đời tư vào đây. Ta đã biết Tố Hữu đưa đời tư vào ngay bài thơ đầu tiên cùa tập Từ ấy, bài Mồ côi. Nhà thơ mất mẹ từ khi ông hãy còn bé. Ông nhắc đến mẹ với những lời thơ rất mực thiết tha, nhưng thường bao giờ cũng gắn liền với lòng biết ơn Đảng:
Mẹ không còn nữa, con còn Đảng
Dìu dắt con chưa biết gì
Hay: Mẹ ơi, mẹ sình con ra trong cực khó
Mẹ chưa hay từ đó có Liên Xô
Có Lê-nin hằng che chở con thơ...
(Nước Nga trong tôi)
Nhắc đến con mình, nhà thơ liền nghĩ:
Con bao nhiêu chưa được ngủ trong nôi
Miền Bắc thiên đường cùa các con tôi.
Cả tình yêu đôi lứa cũng thấm nhuần nội dung chính trị:
Mà nói vậy: Trái tim anh đó
Rất chân thật chia ba phần tươi đỏ
Anh dành riêng cho
Đàng phần nhiều
Phần cho thơ và phần để em yêu....
(Bài ca xuân 61)
Khi âu yếm cùng anh, em hỏi
Tên nào trong muôn ngàn tên gọi
Như moi tình chung thủy không tan?
Trong lòng anh, tên ấy: Miền Nam!
(Miền Nam)
Nhiệt tình chính trị của nhà thơ luôn luôn thường trực trong mọi trường hợp, xâm chiếm vào mọi lĩnh vực đời sống. Và như vậy dẫu cái đời thường có đi vào thơ Tổ Hữu nhiều hơn nữa, chất sinh hoạt vẫn không thể tăng lên. Đó cũng là một hiện tượng có tính quy luật của văn học vô sản trong những thời kì đầu, chẳng hạn như Người mẹ của M. Goor-ki hay Thép đã tôi thế đay của N. ôt-xtơ-rốp-xki. Nói về phong cách M. Goor-ki trong Người mẹ, nhà phê bình văn học A. Chi-che-rin cho rằng, đó là một chủ nghĩa hiện thực không thể hiện ở miêu tả các chi tiết sinh hoạt và tâm lí mà ở trong sự tái hiện một cách cụ thể và mạnh mẽ phi thường, nhưng lại khái quát chặt chẽ, tươi tắn, trang trọng về những người công nhân và nông dân Nga trước cách mạng 1905. Nói về Thép đã tới thế đẩy, có nhà phê bình gọi đó là một cuộc sống không có đời thường.
Cách tiếp cận ấy rất gần với Tố Hữu. Chính nhà thơ đã nhiều lần liên hệ ngày sinh của mình với ngày sinh của Liên Xô (cũ), của Đảng và Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Có thể nói Tố Hữu là nhà thơ chính trị từ trong máu thịt, cốt tủy.
Là một nhà thơ, ông chỉ biết có cuộc sống duy nhất - cuộc sống chính trị. Có thể nói Từ ẩy trong tôi hừng nắng hạ. Mặt trời chân lí chói qua tim mới thực là ngày khai sinh và điểm khởi đầu của đời ông. Các giai đoạn cách mạng, những ngày lễ lớn, những sự kiện trọng đại của đất nước mới thực sự là những cái mốc trong cuộc đời tình cảm của ông. Ông không chỉ ở tù có mấy năm rồi sau đó vượt ngục. Ông dường như đã ở tù suốt trăm năm, nghìn năm. Ông không sổng cuộc đời có tình yêu đôi lứa, không có dằn vặt đời thường, ông sống trọn vẹn cuộc đấu tranh suốt trăm năm cho tự do, độc lập của nhân dân ta. Trái tim ông đập nơi cảnh đói nghèo, bơ vơ do xã hội cũ tạo nên, nó rớm máu dưới giày đinh của thực dân đế quốc, ông nghẹt thở nơi đất nước bị chia cắt làm đôi, ông đau đớn với vỏ cây, rừng núi Việt Nam thấm đầy chất độc màu da cam của Mĩ. Ông bay múa trong ngày Tổ quốc giải phóng, ông trẻ lại cùng đất nước hồi sinh. Bao giờ Tố Hữu cũng giữ cho tình cảm mình rung động mãnh liệt với ý nghĩa chính trị của các hiện tượng đời sống. Ngay thường thức phong cảnh thiên nhiên, nhà thơ cũng suy nghĩ tới chính trị. Hoài Thanh có lần nhắc lại: Tổ Hữu có lần nói, nghe chim kêu, thấy nắng đẹp mà không nghĩ do đâu mà có thì đảnh giá mọi thứ đều sai. Khi đứng trước một người ân nhân cách mạng sắp mất, nhà thơ cũng không hề để lộ niềm thương xót riêng tư, mà triền miên trong lẽ sống cách mạng lớn lao:
Anh nghe thu rứt lá gọi đời đi
Tôi thấy cả một mùa xuân bước lại.
(Những người không chết)
Như vậy thơ trữ tình chính trị của Tố Hữu dựa trên tiền đề thống nhất hoàn toàn, lắm khi là đồng nhất chủ thể trữ tình cá nhân và chủ thể của hoạt động chính trị là giai cấp, Đảng, Nhân dân, Tổ quốc. Sự thống nhất cao độ ấy tự nó đã thủ tiêu lí do phân biệt tuyên truyền và trữ tình, làm gần lại phút bùng cháy của tâm hồn trữ tình với thời điểm bùng nổ của sự kiện chính trị. Tố Hữu đã kết hợp một tình cảm yêu nước, yêu chủ nghĩa xã hội thuần túy nhất với một tình cảm cá nhân đằm thắm trong sáng nhất. Nhờ thế, ông đã sáng tạo được một thế giới nghệ thuật độc đáo của thơ trữ tình chính trị và nâng nó lên một trình độ mới.