1. MỞ BÀI
Bài thơ Việt Bắc là đỉnh cao của thơ Tố Hữu và cũng là một thành tựu quan trọng của thơ ca kháng chiến chống Pháp. Bài thơ được Tố Hữu sáng tác vào tháng 10 năm 1954 nhân một sự kiện lịch sử: Đảng và Chính phủ rời chiến khu về thủ đô Hà Nội. Từ điểm xuất phát ấy, bài thơ thể hiện nghĩa tình gắn bó thắm thiết giữa người ra đi với người ở lại, giữa miền xuôi với miền ngược, giữa người cán bộ với Việt Bắc, quê hương của cách mạng, với đất nước và nhân dân, với Đảng và Bác Hồ, với cuộc kháng chiến đã thành kỉ niệm sâu nặng trong tâm hồn. Như thế nghĩa là trong niềm vui thắng lợi và đón nhận cuộc sống thanh bình nhà thơ vẫn không quên tình nghĩa gắn bó trong những năm tháng gian khổ đã qua và coi đây là nguồn sức mạnh tinh thần to lớn cho những ngày hiện tại và tương lai. Có thể nói, bài thơ Việt Bắc là khúc "tình ca" va cũng là 'khúc hùng ca" mà cội nguồn sâu xa của nó là tình cảm với quê hương đất nước, là truyền thống ân nghĩa, đạo lí thủy chung của dân tộc.
2. THÂN BÀI
1. Việt Bắc với vẻ đẹp của cảnh và người
Trước hết với kiểu kết cấu đối đáp rất đậm đà tình nghĩa của ca dao, bài thơ Việt Bắc là tình yêu với thiên nhiên đất nước được biểu hiện cụ thể qua sự gắn bó với núi rừng Việt Bắc. Trong nỗi nhớ của người cán bộ sắp về xuôi, cảnh Việt Bắc hiện ra những vẻ đẹp vừa hiện thực vừa thơ mộng, thi vị gợi rõ nét độc đáo của Việt Bắc so với nhiều miền quê khác của đất nước. Việt Bắc đó là hình ảnh "Trăng lên đầu núi, nắng chiều lưng nương", hình ảnh những bản làng mờ trong sương sớm, những bếp lửa hồng trong đêm khuya, là những "rừng nứa, bờ tre, ngòi Thưa, sông Đáy", là tiếng mõ trâu về trong rừng chiều, tiếng "Chày đêm nện cối đều đều suối xa".
Nhưng có lẽ nổi bật nhất trong nỗi nhớ của Tố Hữu về Việt Bắc là sự hòa quyện với người, là ấn tượng không thể phai mờ về những người dân Việt Bắc cần cù trong lao động, thủy chung trong nghĩa tình.
Ta về mình có nhớ ta
[...]
Nhớ ai tiếng hát ân tỉnh thủy chung
Qua đó, có thể thấy thiên nhiên Việt Bắc hiện ra với những vẻ đẹp phong phú, đa dạng, thay đổi theo thời tiết từng mùa. Gắn với từng cảnh tượng ấy là hình ảnh những con người giản dị, người đi làm nương rẫy, người đan nón, người hái măng... bằng những việc làm tưởng chừng nhỏ be của mình, họ đã góp phần tạo ra sức mạnh vĩ đại của cuộc kháng chiến. Chính tình nghĩa gắn bó và san sẻ cùng nhau chịu đựng mọi gian khô thiếu thốn, cùng nhau gánh vác mọi nhiệm vụ nặng nề, khó khăn giữa nhân dân với bộ đội và cán bộ, tất cả càng làm cho hình ảnh Việt Bắc sáng ngời trong hồi tưởng của nhà thơ. Việt Bắc - đó là hình ảnh những mái nhà "Hắt hiu lau xám, đậm đà lòng son", hình ảnh người mẹ "Địu con lên rẫy, bẻ tửng bắp ngô", là những tháng ngày đồng cam cộng khổ.
Thương nhau chia củ sắn lùi
Bát cơm sẻ nửa, chăn sui đắp cùng
Có thể nói âm hưởng trữ tình vang vọng suốt bài thơ đã tạo nên khúc ca ngọt ngào, đằm thắm của tình đồng chí với đồng bào, của tình yêu thiên nhiên, yêu đất nước, yêu đời.
2. Việt Bắc hào hùng trong chiến đấu
+ Theo dòng hồi tưởng của Tố Hữu, bài thơ dẫn vào khung cảnh Việt Bắc chiến đấu với những hình ảnh hào hùng, những hoạt động sôi nổi, những âm thanh náo nức, phấn chấn, ở đây, bài thơ tràn đây âm hưởng anh hùng ca mang dáng vẻ một sử thi hiện đại, bởi vì chỉ cần miêu tả khung cảnh hùng tráng của Việt Bắc, Tố Hữu đã nêu bật khí thế chiến đấu vô cùng mạnh mẽ của cả một dân tộc:
Những đường Việt Bắc của ta
Đêm đèm rầm rập như là đất rung
Quân đi điệp điệp trùng trùng
Ánh sao đầu súng bạn cùng mũ nan
Dân công đỏ đuốc từng đoàn
Bước chân nát đá, muôn tàn lửa bay
Dân tộc ấy đã vượt qua bao nhiêu gian khổ, hi sinh để lập nên những kì tích, những chiến công: Phủ Thông, Đèo Giàng, sông Lô, Phố Ràng, Hòa Bình, Tây Bắc, Điện Biện. Nhưng Tố Hữu không chỉ miêu tả diễn biến của cuộc kháng chiến mà con đi sâu lí giải những cội nguồn sức mạnh đã dẫn tới chiến thắng. Đó là sức mạnh của lòng căm thù: "Miếng cơm chấm muối, mối thù nặng vai". Sức mạnh của tình nghĩa thủy chung: "Mình đây ta đó, đắng cay ngọt bùi" nhất là sức mạnh của khối đoàn ket toàn dân, của sự hòa quyẹn gằn bó giữa con người với thiên nhiên - tất cả tạo thành hình ảnh "Đất nước dứng lên":
Nhớ khi giặc đến giặc lùng
Rừng cây núi đá ta cùng đánh Tây
Núi giăng thành lũy sắt dày
Rừng che bộ đội, rừng vây quân thù
Mênh mông bốn mặt sương mù
Đất trời ta cả chiến khu một lòng
Đặc biệt, bằng những lối thơ trang trọng mà thiết tha, Tố Hữu đã đi sâu nhấn mạnh, khẳng định vai trò của Việt Bắc như là quê hương của cách mạng, căn cứ vững chắc của cuộc kháng chiến. Trong những năm đen tối trước cách mạng, hình ảnh Việt Bắc hiện dần từ mờ xa "mưa nguồn suối lũ, những mây cùng mù" cho đến khi xây dựng chiến khu kiên cường - nơi nuôi dưỡng bao sức mạnh đấu tranh, nơi khai sinh nhiều địa danh sẽ đi vào lịch sử dân tộc.
Mình về có nhớ núi non
Nhớ khi kháng Nhật, thuở còn Việt Minh
Mình đi mình có nhớ mình
Tân Trào, Hồng Thái, mái đỉnh, cây đa
Trong những năm tháng kháng chiến gian lao, Việt Bắc là nơi có "Cụ Hồ sáng soi", có "Trung ương Chính phủ luận bàn việc công". Để khẳng định niềm tin yêu của cả nước đối với Việt Bắc, Tố Hưu lại dùng những câu thơ mang sắc thái ca dao, dạt dào những âm hưởng nghĩa tình của hồn thơ dân tộc.
Ở đâu đau đớn giống nòi
Trông về Việt Bắc mà nuôi chí bền
Mười lăm năm ấy, ai quên
Quê hương Cách mạng dựng nên Cộng hòa
3. Việt Bắc trong cảm hứng về ngày mai
+ Từ tình cảm yêu mến, gắn bó với cảnh và người Việt Bắc, từ niềm tin tưởng vững chắc vào sức mạnh của nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ, Tố Hữu vẽ ra viễn cảnh tươi đẹp của Việt Bắc ngày mai trong khung cảnh xây dựng cuộc sống mới hòa bình phồn vinh.
Ngày mai rộn rã Sơn khê
Ngược xuôi tàu chạy, bốn bề lưới giăng
Than Phấn Mễ, thiếc Cao Bằng
Phố phường như nấm như măng giữa trời
Những hình ảnh ấy là mơ ước, khát vọng và cũng là tình nghĩa mà những người cán bộ kháng chiến muốn đền đáp nơi từng là cội nguồn của cách mạng, nơi đã cưu mang, che chở họ trong những tháng ngày đầy gian khổ, hi sinh.
+ Đặc biệt ở những dòng cuối cùng của bài thơ, người đọc càng hiểu thêm sự sắc sảo, nhạy bén của hồn thơ Tố Hữu khi hướng về ngày mai, nhà thơ không quên mọt nét đẹp trong đạo lí truyền thống của dan tộc, đó là tình nghĩa thủy chung, có mới mà không, nới cũ, luôn nghĩ đến nhau và vì nhau giữa miền xuôi với miền ngược, giữa người cán bộ với nhân dân của mình.
Mình về thành thị xa xôi
Nhà cao còn thấy núi đồi nữa chăng?
Phố đông còn nhớ bản làng
Sáng đèn còn nhớ mảnh trăng giữa rừng?
Có thể coi đây là lời cảnh báo về sự lãng quên quá khứ tốt đẹp khi có sự thay đổi môi trường sông, khi người ta có thể quên đi tất cả tình nghĩa năm xưa để chỉ nghĩ đến mình và vì mình. Cho đến hôm nay, những lời thơ ấy của Tố Hữu vẫn giữ nguyên ý nghĩa thời sự chứ không hề cũ xưa.
3. KẾT LUẬN
Nhìn chung, Việt Bắc là một bài thơ trữ tình thiết thực, bởi vì tình cảm ở đây là tình cảm với căn cứ cách mạng, với truyền thống cách mạng, với đất nước và nhân dân. Nhưng quan trọng hơn cả chuyện chính trị, cái đã làm cho người ta cảm động, là bài thơ đã thể hiện truyền thống ân nghĩa của dân tộc Việt Nam, thể hiện khát vọng về một cuộc sống chan hòa tình yêu thương, hạnh phúc, thanh bình, vững bền mãi mãi trên đất nước, quê hương.