Bước 1: Tìm hiểu đề trên câu chữ của văn bản.
- Nhận dạng đề: Để tổng hợp một vấn đề trong một số tác phẩm cùng chủ đề, thể loại. Đây là đề chìm vì "những nét chung và đặc điểm riêng của cảm hứng về quê hương đất nước" trong ba bài thơ không được nói đến trong đề bài, buộc người làm phải suy nghĩ để tự tìm ra các ý.
- Xác định yêu cầu của bài làm: vấn đề của đề bài làm là cảm hứng về quê hương đất nước trong ba bài thơ, nhưng lại phải tìm ra được những nét chung trong ba bài thơ và đặc điểm riêng của từng bài thơ để phân tích. Như vậy yêu cầu của bài làm là:
Phân tích cảm hứng về quê hương đất nước:
+ Những nét chung trong ba bài thơ
+ Đặc điểm riêng của từng bài thơ
Bước 2: Định hướng giải đề bài
Từ yêu cầu trên, ta có hướng giải đề bài như sau: Trước hết, phải tìm được những nét chung của cảm hứng về quê hương đất nước trong ba bài thơ và xác định rõ đặc điểm riềng của cảm hứng ấy trong từng bài thơ sau đó tiến hành phân tích từng nét chung của cảm hứng trong ba bài thơ, và từ những nét chung ấy sẽ nêu lên và phân tích dặc điểm riêng của cảm hứng trong từng bài thơ.
Bước 3: Định ra dàn ý thích hợp (phần thân bài)
Đối với đề bài này, không nên lập dàn ý theo cách phân tích lần lượt từng bài thơ (nêu cả cảm hứng chung và đặc điểm riêng) như có cuốn sách đã hướng dẫn và nhiều thí sinh cũng thường làm như thế. Cách làm này nếu kiến thức không vững và viết không chắc tay thì cảm hứng chung và đặc điểm riêng trong từng bài thơ sẽ không rõ và dễ lẫn lộn, và vô hình dung nó sẽ biến thành bài làm của một đề khác: "Phân tích cảm hứng về quê hương đất nước trong ba bài thơ". Đề bài nêu rõ hai ý "những nét chung” và "đặc điểm riềng" để học sinh căn cứ vào đó mà phân tích cảm hứng về quê hương đất nước trong ba bài thơ, vì vậy bài làm cũng phải kết cấu theo hai ý đó và xem đây là hai ý lớn của dàn bài, trong đó những nét chung phải được nói trước để mở đường cho đặc điểm riêng của từng bài thơ hiện lên rõ nét trong phần sau của bài làm. Ta có dàn ý đại cương phần thân bài như sau:
I. Những nét chung của cảm hứng về quê hương đất nước trong ba bài thơ
-Nét 1
-Nét 2
-Nét 3...
► Phân tích qua ba bài thơ
II. Đặc điểm riêng của cảm hứng về quê hương đất nước trong ba bài thơ - Bên kia sông Đuống
- Việt Bắc
- Đất nước
Vấn đề còn lại ở đây là tìm ra được những nét chung và đặc điểm riêng ấy để xây dựng thành dàn ý chi tiết, có kèm theo những dẫn chứng tiêu biểu, chọn lọc để phân tích, chứng minh. Điều này hoàn toàn phụ thuộc vào việc nắm chắc kiến thức cơ bản như đã nói trong mục, và phần nào, vào khả năng khái quát của học sinh trong một đề bài tổng hợp.
Dưới đây lẫ dàn ý chi tiết (gợi ý) về đề bài này:
I. Những nét chung của cảm hứng về quê hương đất nước trong ba bài thơ
1. Cảm hứng về đất nước đau thương và căm thù trong chiến tranh (mang âm hưởng xót xa căm giận)
- Bên kia sông Đuống
+ Hình ảnh giặc tàn phá xóm làng tan hoang (dẫn chứng).
+ Hình ảnh mẹ già chạy giặc "bước cao thấp bên bờ tre hun hút".
+ Hình ảnh em thơ trong giấc mơ "thon thót giật mình"...
+ Lời nguyền phẫn nộ: "Đã có đất này chép tội - Chúng ta không biết nguôi hờn".
- Đất nước
+ Hình ảnh cô đúc về gương mặt đất nước bị hủy diệt tàn bạo: "Ôi những cánh đồng quê chảy máu - Dây thép gai đâm nát trời chiều".
+ Số phận cực nhục của những người dân nô lệ: "Bát cơm chan đầy nước mắt..."
+ Nỗi đau ấy đã khiến cho "gốc lúa bờ tre hồn hậu" cũng phải "bật lên những tiếng căm hờn"...
- Việt Bắc:
Quê hương cách mạng trong những ngày "trứng nước" gian nan hiện lên ngậm ngùi qua những "mái nhà hắt hiu lau xám", qua "miếng cơm chấm muối, mối thù nặng vai", và nhất là qua hình ảnh "người mẹ nắng cháy lưng - dịu con lên rẫy bẻ từng bắp ngô"...
2. Cảm hứng về đất nước giàu đẹp (mang âm hưởng ca ngợi tự hào)
- Bên kia sông Đuống
+ Dòng sông Đuống lấp lánh chảy giừa đôi bờ "ngô khoai biêng biếc", "bãi mía bờ dâu".
+ Mùi lúa nếp thơm nồng và "tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong - màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp".
- Đất nước
+ Đất nước đẹp giàu hiện lên qua những hình ảnh tiêu biểu, thân quen: "những cánh đồng thơm mát - những ngả đường bát ngát - những dòng sông đỏ nặng phù sa"...
+ Và cả buổi sáng thu Hà Nội mát trong với hơi may xao xác, với hương cốm đầu mùa...
- Việt Bắc
+ Những cảnh thơ mộng trữ tình: "Nhớ gì như nhớ người yêu - Trăng lên đầu núi, nắng chiều lưng nương"; những cảnh hùng vĩ: "Núi giăng thành lũy sắt dày - Rừng che bộ đội, rừng vây quân thù"...
+ Nhưng đẹp nhất là bức tranh tứ bình của Việt Bắc qua bốn mùa, chan hòa màu sắc, ánh sáng, âm thanh, đẹp như trong cảnh thần tiên: "Rừng xanh hoa chuối đỏ tươi... Nhớ ai tiếng hát ân tình thủy chung".
3. Cảm hứng về nhân dân anh hùng - tình nghĩa (âm hưởng ca ngợi tự hào)
- Bên kia sông Đuống
+ Anh hùng: những người du kích đánh giặc đã làm cho chúng "phát điên, quay cuồng như xéo trên đống lửa"...
+ Tình nghĩa: những bà mẹ chiến sĩ đón con bộ đội về trong đêm, ấm áp tình quân dân kháng chiến: "Đêm buông xuông dòng sông Đuôhg... Những chuyện muôn đời không nói năng".
- Việt Bắc
+ Anh hùng: Cảnh "Việt Bác ra quân" hùng tráng như đã cầm chắc chiến thắng trong tay: "Những đường Việt Bắc của ta... như ngày mai lên".
+ Tình nghĩa: "Thương nhau chia củ sắn lùi - Bát cơm sẻ nửa, chăn sui đắp cùng"; "Nhìn cây nhớ núi, nhìn sông nhớ nguồn"...
- Đất nước
+ Anh hùng: Truyền thống bất khuất của dân tộc ("Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất - Những buổi ngày xưa vọng nói về") và gương mặt của những người hôm nay ("Om đất nước những người áo vải - Đã đứng lên thành những anh hùng") đã làm nên một đất nước trưởng thành, tỏa sáng: "Súng nổ rung trời giận dữ... Rũ bùn đứng dậy sáng lòa".
+ Tình nghĩa: Những con người anh hùng ấy lại "hồn hậu như gốc lúa bờ tre" và trong "những đêm dài hành quân nung nấu" vẫn "bồn chồn nhớ mắt người yêu"...
II. Đặc điểm riêng của cảm hứng về quê hương đất nước trong từng bài thơ (phần này làm tóm tắt)
Cảm hứng riêng của từng thi sĩ đã dựng lên những gương mặt đất nước không giống nhau:
1. Bên kia sông Đuống
- Đất nước là quê hương Kinh Bắc cổ kính, một vùng quê văn hóa truyền thông lâu đời với tranh Đông Hồ đậm màu sắc dân tộc, với tiếng chuông chùa ngân nga văng vẳng, với lễ hội tưng bừng rộn rã quanh năm, với những con người không thể nào lẫn được: "những cô hàng xén răng đen - cười như mùa thu tỏa nắng"... Và hình ảnh cô gái Kinh Bắc duyên dáng trữ tình ấy cứ thấp thoáng ẩn hiện trong suốt bài thơ...
- Là người con của quê hương quan họ, cảm hứng của Hoàng Cầm mang đậm chất Kinh Bắc: thiết tha, day dứt, sâu lắng, ngọt ngào.
2. Việt Bắc
- Đất nước được hội tụ và kết tinh lại trong hình ảnh quê hương cách mạng anh hùng mà tình nghĩa. Bài thơ là khúc hát ân tình của con người kháng chiến với quê hương cách mạng, là nghĩa tình thủy chung sâu nặng giữa người về xuôi và người ở lại trong giờ phút chia tay lịch sử.
- Cảm hứng của Tố Hừu về quê hương cách mạng là cảm hứng của người trong cuộc, đã từng sông, hiểu và yêu quê hương cách mạng thiết tha, mặn nồng. Đó là tình cảm chính trị nhưng lại được nói lên một cách tự nhiên bằng giọng điệu tâm tình dịu ngọt như lời người yêu trong khúc hát đốỉ đáp giao duyên.
3. Đất nước
- Khác với hai bài trên, Đất nước của Nguyễn Đình Thi là một đất nước tổng hợp - khái quát. Thi sĩ không nói về một quê hương cụ thể nào mà dựng lên một tượng đài Đất nước bằng thơ: một đất nước hiền hòa mà bất khuất, tình nghĩa mà anh hùng - một đất nước trưởng thành, tỏa sáng! Gương mặt đất nước được chiếu rọi bằng những sắc màu mới: Đất nước của nhân dần, Đất nước của Cách mạng.
- Cảm hứng của Nguyễn Đình Thi mang tính sử thi - tổng hợp - khái quát, bắt nguồn từ truyền thông dân tộc, theo suốt chiều dài của cuộc kháng chiến chông Pháp và đã "chín" sau tám năm trời ấp ủ, nghiền ngẫm, trải nghiệm.
Dưới đây ví dụ về cách viết phần mở bài, phần kết luận, cách dựng một đoạn văn và cách liên kết các đoạn văn trong một bài làm cụ thể:
Tóm tắt đề bài: Phân tích những nét chung và đặc điểm riêng của cảm hứng về quê hương đất nước trong các bài thơ Bên kia sông Đuống (Hoàng cầm), Việt Bắc (Tô' Hữu) và Đất nước (Nguyễn Đình Thi).
- Mở bài: "Tình yêu quê hương đất nước là một nguồn thơ không bao giờ vơi cạn trong văn học nước ta. Đó là cảm hứng chủ đạo của thơ kháng chiến chông Pháp, nó thấm đượm trong từng ngòi bút thơ, đến từng bài thơ. Một cô gái Thăm lúa nhớ chồng, một Bài ca vỡ đất, những người lính Tây Tiến, những bà bầm, bà bủ, cho đến cả môi tình Núi Đôi và tiếng súng Viếng bạn... tất cả đều được ủ nóng và chiếu sáng bằng tình yêu quê hương đất nước. Trong mạch cảm hứng chung ấy, Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm, Việt Bắc của Tố Hữu và Đất nước của Nguyễn Đình Thi nổi lên như những tiếng thơ sâu lắng thiết tha, những gương mặt tiêu biểu về quê hương đâ't nước". (Mở bài theo lối diễn dịch, mang sắc thái văn chương).
- Kết luận: "Ba bài thơ là ba gương mặt đẹp về Tổ Quốc: một vùng đất Kinh Bắc dân gian - cổ kính, một quê hương cách mạng nghĩa tình - anh hùng, một đất nước trưởng thành - tỏa sáng! Không chỉ giúp ta hiểu rõ thêm Đất nước và Con người Việt Nam mà nó còn rung lên trong lòng ta những tình cảm nồng nàn tha thiết nhất về quê hương đất nước. Ba bài thơ - như những hành trang tinh thần - sẽ theo ta đi suốt cuộc đời trên những nẻo đường dựng xây đất nước". (Kết luận có dóng, có mở và ít nhiều đã tạo được dư vị, dư vang).
- Dựng một đoạn văn (ý 2 phần I: Cảm hứng chung về đất nước giàu dẹp trong ba bài thơ).
"Đất nước hiện lên giàu đẹp và đáng yêu biết bao! Làm sao mà quên được dòng sông Đuông lấp lánh chảy giữa đôi bờ "ngô khoai biêng biếc", "bãi mía bờ dâu"? Cũng như lòng ta đã in đậm những hình ảnh "Đất nước" đẹp giàu từ lúc nào không biết nữa? Những cánh đồng thơm mát - Những ngả dường bát ngát - Những dòng sông dỏ nặng phù sa... Và cả buổi sáng thu Hà Nội xao xuyến lòng người với hơi may xao xác, với hương cốm đầu mùa... Nhưng không phải chỉ có thế. Tố Hữu còn đem đến cho ta những bức tranh tuyệt diệu về quê hương cách mạng Việt Bắc. Có những bức tranh chan hòa màu sắc, đường nét, ánh sáng, âm thanh, đẹp như trong cảnh thần tiên:
Rừng xanh hoa chuối đỏ tươi
Đèo cao nắng ánh dao gài thắt lưng
Ngày xuân mơ nở trắng rừng
Nhớ người đan nón chuốt từng sợi giang
Ve kêu rừng phách đổ vàng
Nhớ cô em gái hái măng một mình
Rừng thu trăng rọi hòa bình
Nhớ ai tiếng hát ân tình thủy chung
(Nêu và phân tích, chứng minh ý rõ, kết hợp nhuần nhị với dẫn chứng, cách viết có cảm xúc).
- Liên hệ các đoạn văn trong bài làm
+ Từ ý 2 của phần I (Cảm hứng về đất nước giàu đẹp) chuyển tiếp sang ý 3 của phần I (Cảm hứng về nhân dân anh hùng - tình nghĩa):
"Đất nước đẹp tươi ấy lại là nơi sinh ra một nhân dân anh hùng - tình nghĩa"
(Liên kết hai đoạn văn bằng một câu chuyển tiếp, trong đó phần đầu câu là tóm tắt ý đoạn trên (đất nước dẹp tươi ấy) và phần cuối câu là mở ra ý đoạn dưới (nhân dân anh hùng - tình nghĩa).
+ Từ phần I (cảm hứng chung) sang phần II (đặc điểm riêng) của bài làm:
"Trên đây là cảm hứng chung về quê hương đất nước qua ba bài thơ. Nhưng tình yêu chân thật và sâu sắc bao giờ cung có nội dung và sắc thái cụ thể, cá thể. Vì thế tình quê hương đất nước, tùy theo hoàn cảnh lớn của lịch sử dân tộc và hoàn cảnh nhỏ của đời sông mỗi cá nhân, mà có nội dung và sắc thái khác nhau. Điều này không hề phương hại đến cảm hứng chung mà trái lại, càng làm rõ thêm và phong phú thêm cái cảm hứng chung đó". (Liên kết 2 phần của bài làm bằng một doạn văn, trong đó câu đầu là tóm tắt ý phần trên, còn các câu tiếp theo vừa mở ra, lại vừa giải thích ý phần dưới)